Niedawno minęło sto lat od oddania do użytku i poświęcenia budynku jasielskiej „Bursy”, obiektu, którego historia wpisuje się w sposób szczególny w dzieje naszego miasta. Był świadkiem sztubackich zabaw gimnazjalistów i bezlitosnych tortur, rozbrzmiewał śmiechem uczniów i jękami konających w mękach. Dziś wstrząsające ślady przeszłości można jeszcze odnaleźć na ścianach piwnic „Bursy”.  

Po co w Jaśle bursa ?

W pamiętnym roku 1868, w Jaśle powstało Miejskie Gimnazjum Męskie. Po siedmiu latach zostało uznane jako „zakład państwowy”. Jego pierwotne lokum mieściło się we wschodniej pierzei Rynku w budynku magistratu, na bazie którego później powstał ratusz miejski. Od jesieni 1892 r. ta zasłużona dla regionu placówka miała już nową siedzibę oraz salę gimnastyczną przy skrzyżowaniu ulic Czackiego i Mickiewicza. Z kolei w latach 1892 – 1893 w sąsiedztwie szkoły wzniesiono kaplicę gimnazjalną. Jednak ciągłą i wielką bolączką całego środowiska, nie tylko szkolnego, był brak bursy dla uczniów z terenu dużej części Podkarpacia. Nie każdego bowiem było stać na wynajem pokoju u mieszkańców Jasła.

Dlatego początkiem nowego XX wieku władze szkolne rozpoczęły konkretne działania. Zakupiono parcelę przy ul. Na Młynek i rozpoczęto budowę tak potrzebnego obiektu. Poświęcenie kamienia węgielnego miało miejsce 8 maja 1911 r. po uroczystym nabożeństwie w kaplicy gimnazjalnej.

Bursa otwiera swoje podwoje

Po kilkunastu miesiącach budowy, 5 października 1912 r. ks. kanonik Aleksander Kwieciński dokonał poświęcenia oddanej już miesiąc wcześniej do użytku jasielskiej bursy, której nadano imię naszego wieszcza narodowego Adama Mickiewicza. Obiekt ten powstał dzięki staraniom grupy osób bardzo  mocno wspieranych przez dyrektora Gimnazjum Józefa Słotwińskiego. Koszt budowy wraz z zakupem gruntu wyniósł  w zaokrągleniu 85 tysięcy koron.

W pierwszym roku funkcjonowania bursy zamieszkiwała w niej  czterdziestka uczniów. Placówka była utrzymywana przez Wydział Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą Gimnazjalną        w Jaśle. Jej pierwszym kierownikiem był profesor Bronisław Babiński, który tę funkcję pełnił dwa dziesięciolecia do roku 1932.

Szpital wojskowy i … znów internat

W okresie pierwszej wojny światowej obiekt bursy był zajmowany na potrzeby wojenne, głównie na szpital wojskowy dla rannych żołnierzy i tzw. ozdrowieńców. Po zakończeniu wojny przez całe dwudziestolecie II Rzeczypospolitej bursa nadal służyła jako baza mieszkaniowa dla uczniów Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego.

Jasielski odpowiednik warszawskiej katowni na „Szucha”

W latach drugiej wojny światowej, w trakcie okupacji niemieckiej w budynku bursy mieściła się placówka gestapo. W części sutereny znajdowały się cele, w których gestapowcy umieszczali aresztowanych przewożonych z jasielskiego więzienia. Przesłuchiwano ich w bardzo brutalny sposób. Perfidnymi i wyrafinowanymi metodami dręczono ich fizycznie i psychicznie. Tortury te często kończyły się śmiercią więźniów. Wielu skatowanych, sporo spośród nich na noszach, powracało do więzienia, a stamtąd byli wywożeni na miejsca masowych egzekucji, m.in. do lasu warzyckiego i na teren jasielskiego kirkutu, do więzień w Tarnowie i Krakowie oraz do obozów koncentracyjnych, głównie do Oświęcimia. Szacuje się, że przez cały okres okupacji przez mury budzącej wówczas wśród mieszkańców Podkarpacia przerażenie „Bursy” przeszło co najmniej dziesięć tysięcy osób.

Wymuszanie zeznań torturami...

Oddajmy głos więźniom, którzy przeszli przez piekło przesłuchań gestapowców z „Bursy”. Stanisław Nyrkowski wspominał: „Po spisaniu personaliów zaprowadzono mnie do „Bursy” do specjalnej sali z zasłoniętymi oknami i tam znęcano się nade mną na różne sposoby. Kiedy zawieszono mnie na drążku żelaznym, przeplecionym przez ręce i nogi, zwisającą głowę zanurzono mi w wiadrze wypełnionym uryną i kałem. Szczuto mnie też wilczurami. Wielokrotnie traciłem przytomność. Kiedy po raz kolejny ją odzyskałem, leżałem w piwnicy na koksie. Tutaj widziałem śmierć dobitego na moich oczach chłopca z odgryzioną częścią twarzy, który na komendę nie mógł się podnieść.” Inny więzień, Antoni Chajec dodawał: „ Byłem bity przez gestapowca Matheusa ręką, bykowcem, łańcuchem. Byłem kopany. Przesłuchiwał mnie również tłumacz o nie znanym mi nazwisku, który również bił mnie po całym ciele i raz doliczyłem 76 uderzeń bykowcem, po czym straciłem przytomność. W ten sposób byłem przesłuchiwany czterokrotnie…”. To tylko dwie relacje.

Lata powojenne

Końcem 1944 r. budynek przy ul. Na Młynek został przez Niemców w dużej mierze spalony. Po zakończeniu działań wojennych obiekt przywrócono do pełnienia zgoła innych funkcji niż w mrocznych latach wojny. Został przystosowany na cele szpitalne. Obecnie mieści się w nim Oddział Psychiatryczny Szpitala Specjalistycznego w Jaśle (ul. Za Bursą 1).

Izba Pamięci

W piwnicach „Bursy” zachowały się dwie cele zamienione na Izbę Pamięci, gdzie zgromadzono pamiątki po ofiarach hitlerowskich zbrodni. Znajdują się tam kajdany do zakuwania więźniów, archiwalne fotografie oraz materialne pamiątki po czasach wojny. Można również zapoznać się z historią tego Miejsca Pamięci opracowaną przez piszącego te słowa. Na zewnątrz budynku widnieje pamiątkowa tablica o treści: „Pamięci tych co w latach wojny 1939 – 1944 przez gestapo  niemieckie zadręczeni tu w lochach więziennych skonali lub wyprowadzeni z nich od kuli niemieckiej padli albo w obozach koncentracyjnych zginęli – ocaleli towarzysze – więźniowie”.

Tajemnice piwnicznych ścian

Cele „Bursy” są świadectwem martyrologii ludności Ziemi Jasielskiej i całego regionu. Od ponad dwudziestu lat opiekują się tym szczególnym miejscem instruktorzy i harcerze 139. Drużyny Harcerskiej „Lisy” z Gimnazjum nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi im. I. Łukasiewicza  w Jaśle.   W trakcie ostatnich prac renowacyjnych, które w tym miejscu trzeba przeprowadzać co kilka lat, udało się dotrzeć do ukrytych dotychczas pod powłoką wapna fragmentów ścian z zachowanymi napisami pozostawionymi przez więźniów. Oto kilka z nich: „Przybyłowski”, „Toki”,  „Kwilosz”, „Olek”, „44 r.”, „22.7. 44”., kilka inicjałów, wyryte „kartki kalendarza” z zaznaczonymi dniami       i kilkanaście nieczytelnych napisów. Na mnie największe wrażenie zrobił „zapis” ze znamienną datą „22. 7. 44”. Tego dnia ogłoszono Manifest PKWN i rodziła się „ludowa” Polska , a tu w kazamatach jasielskiej „Bursy” jakiś więzień być może uwieczniał datę swoich ostatnich chwil życia…

Wiesław Hap

Podpisy do zdjęć:
– Pierwotny budynek jasielskiej bursy gimnazjalnej (fot. z arch. Muzeum Regionalnego w Jaśle)
– Drzwi do celi pogestapowskiej (fot. W. Hap)
– Jedna z cel „Bursy” (fot. W. Hap)
– Widok obecny budynku „Bursy” (fot. W. Hap)

/ms/